ابن ابی‌حاتم عبدالرحمان بن محمد تمیمی رازیاِبْنِ اَبی‌حاتِم، عبدالرحمان بن محمد بن ادریس بن منذِرِ تمیمی حنظلی رازی (۲۴۰-۳۲۷ق/۸۵۴ - ۹۳۸م)، از محدّثین، فقها و مفسّرین شافعی در قرن سوم و چهارم هجری بوده است. ۱ - معرفی اجمالیظاهراً ابن ابی‌حاتم در ری زاده شد و سال‌های نخستین زندگیش را در همین شهر گذراند و از پدر خود ابوزُرْعه رازی دانش و حدیث آموخت و نیز از فضل بن شاذان نیشابوری قرائت قرآن فرا گرفت. ابن ابی‌حاتم یکبار در سال ۲۵۵ق/۸۶۹م و بار دیگر در سال ۲۶۰ق همراه پدر به حج رفت. سپس خود در سال ۲۶۲ق به طلب علم رهسپار شام و مصر گردید و ۷ ماه در مصر اقامت گزید و از عالمان و فقیهان و محدّثان آن دیار فقه و حدیث آموخت. آن‌گاه در سال ۲۶۴ق عازم اصفهان شد. روشن نیست که در چه زمانی از این سفرها به ری بازگشته، اما قطعی است که در ری درگذشته است. [۱۱]
عامری، محمد، غربال الزمان، ج۱، ص۲۸۵.
او در محرم سال ۳۲۷ هجری وفات یافت. ۲ - جایگاه علمی و اخلاقیاز قراین چنین بر می‌آید که وی در عراق و بغداد، که در آن روزگار کانون فقه و حدیث بود، از شهرت و منزلت علمی بسیار برخوردار بوده است.ابن ابی‌حاتم را حافظ، ناقد، شیخ‌الاسلام و ثقه خوانده‌اند. از فضایل اخلاقی و معنوی و زهد و پارسایی او بسیار یاد شده است. پدرش درباره او گفته که در عبادت کسی را برتر از او ندیده و حتی گناهی از او سر نزده است. ۳ - مذهب فقهی و کلامیگرچه مذهب فقهی و کلامی وی آشکارا یاد نشده، اما محمد عَبّادی او را از فقیهان شافعی دانسته است. [۳۱]
عَبّادی، محمد، طبقات فقهاء الشافعیة، ج۱، ص ۲۹.
هم‌چنین وی از محققان و نویسندگان بنام اسلامی در روزگار خود بوده که آثاری در حدیث، فقه، کلام و رجال‌شناسی پدید آورده است.۴ - اساتید ابن ابیحاتمابن ابی‌حاتم افزون بر پدرش و ابوزرعه و فضل بن شاذان، نزد کسان دیگری فقه و حدیث آموخت که بنام‌ترین آنان عبارتند از: • جعفر بن منیر رازی؛ • احمد بن سنان قَطّان؛ • احمد بن منصور رمادی؛ • یونس بن حبیب اصفهانی؛ [۳۸]
علیمی، عبدالرحمان، المنهج، ج۲، ص۲۳.
• ابوالحسین احمد بن محمد بن ابی سلم رازی؛ [۳۹]
کریمان، حسین، ری باستان، ج۲، ص۲۸۳.
• ابوبکر محمد بن فضل موسی قسطانی رازی؛ • ابو سعید اَشَج‌ّ؛ • علی ابن منذر طریقی؛ • حسن بن عرفه؛ • یونس بن عبدالاعلی؛ • محمد اسماعیل اَحمسی؛ • حجاج بن شاعر؛ • محمد بن حسان ازرق؛ • محمد بن عبدالملک بن زنجویه؛ • محمد بن مسلم بن واره؛ • صالح بن احمد بن حنبل؛ • احمد بن اصرم؛ • علی بن جنید؛ • مسلم بن حجاج. ۵ - راویان ابن ابیحاتمراویان چندی نیز از ابن ابی‌حاتم روایت کرده‌اند که اسامی برخی از آنان بدین قرار است: • حسینک تمیمی؛ • یوسف میانجی؛ • ابو الشیخ عبدالله بن محمد بن حیان اصفهانی؛ • علی بن مدرک؛ • ابو احمد الحاکم؛ • احمد بن محمد بن بصیر؛ • عبدالله بن محمد اسد؛ • احمد بن عبدالله اصفهانی؛ • ابراهیم و احمد دو فرزند محمد بن یزداد؛ • ابراهیم بن محمد نصرآبادی؛ • علی بن قصّار؛ • ابو حاتم بن حبان بستی. ۶ - آثار و تالیفاتبرخی از این آثار که جزو منابع مهم علمی در موضوع خود به شمار می‌آیند، این‌هاست: • آداب الشافعی و مناقبه؛ • تفسیر القرآن؛ [۶۹]
کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینة المنورة.
• الجرح و التعدیل؛ • زهد الثمانیة من التابعین؛ [۷۴]
بابانی بغدادی، اسماعيل بن محمد، ایضاح المکنون، ج۲، ص۲۰۹.
• علل الاحادیث؛ • المراسیل؛ [۷۶]
بابانی بغدادی، اسماعيل بن محمد، ایضاح المکنون، ج۲، ص۲۰۶.
• اصل السنّة و اعتقاد الدین؛ [۷۷]
بابانی بغدادی، اسماعيل بن محمد، ایضاح المکنون، ج۲، ص۲۰۶.
• ثواب الاعمال؛ [۷۸]
بابانی بغدادی، اسماعيل بن محمد، ایضاح المکنون، ج۲، ص۳۲۵.
• الرد علی الجَهْمیّة؛ • العلل المبوبّة علی ابواب الفقه؛ • فضائل امامنا احمد؛ [۸۷]
علیمی، عبدالرحمان، المنهج، ج۲، ص۲۳.
• الفوائد الکبری؛ • الکنی؛ • الزهد؛ • المزال و المفسد؛ • المسائل؛ • المسند فی الحدیث. در میان این‌ها الجرح و التعدیل مشهورترین اثر ابن ابی‌حاتم است که بارها چاپ شده است. این کتاب از یک سو مهارت نویسنده را در رجال‌شناسی می‌نمایاند و از سوی دیگر، با توجه به تاریخ تألیف آن و نیز مطالبی که در آن درباره نقد و جرح و تعدیل راویان حدیث و احوال گروهی از صحابه و تابعین آمده، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ۷ - مستندات مقالهدر تنظیم این مقاله از منابع ذیل استفاده شده است: • ابن ابی‌حاتم، رازی، عبدالرحمان، الجرح و التعدیل، حیدرآباد دکن، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م. • ابن ابی‌یعلی، محمد، طبقات الحنابلة، قاهره، ۱۳۷۱ق/۱۹۵۲م. • ابن حجر، احمد، لسان المیزان، حیدر آباد دکن، ۱۳۲۹-۱۳۳۱ق. • ابن کثیر، البدایة و النهایة، قاهره، ۱۳۵۱-۱۳۵۸ق. • بغدادی، اسماعیل پاشا، ایضاح المکنون، استانبول، ۱۹۴۷م. • بغدادی، اسماعیل پاشا، هدیة العارفین، استانبول، ۱۹۵۱م. • حاجی خلیفه، کشف‌الظنون، استانبول، ۱۹۴۱م. • خطیب بغدادی، احمد بن علی، تاریخ بغداد، بیروت، دارالکتاب العربی. • ذهبی، شمس‌الدین محمد، تذکرة الحفاظ، حیدرآباد دکن، ۱۳۹۰ق/۱۹۷۰م. • سیوطی، جلال‌الدین، طبقات الحفاظ، بیروت، ۱۹۸۳م. • عامری، محمد، غربال الزمان، به کوشش محمد ناجی زعبی العمر، دمشق، ۱۹۸۵م. • عَبّادی، محمد، طبقات فقهاء الشافعیة، به کوشش گستاو وِتستام، لیدن، ۱۹۶۴م. • علیمی، عبدالرحمان، المنهج، به کوشش محمد محیی‌الدین عبدالحمید، بیروت، ۱۹۸۴م. • کحاله، عمررضا، المنتخب من مخطوطات المدینة المنورة، دمشق ۱۳۹۳ق/۱۹۷۳م. • کریمان، حسین، ری باستان، تهران، ۱۳۵۴ش. • کوپریلی، خطی. ۸ - پانویس۹ - منبعدانشنامه بزرگ اسلامی، مرکز دائرة المعارف بزرگ اسلامی، برگرفته از مقاله «ابن ابی حاتم»، ج۲، ص۷۹۱. مهدوی، سید مصلح‌الدین، اعلام اصفهان، ج۱، ص۱۴۸. رده‌های این صفحه : شافعیان اصفهان | شافعیان ایران | فقیهان اصفهان | فقیهان اصفهان سده چهارم (قمری) | فقیهان اصفهان سده سوم (قمری) | فقیهان ایرانی | محدثان اصفهان | محدثان اصفهان سده دوم(قمری) | محدثان اصفهان سده سوم(قمری) | محدثان اهل ایران | مفسران اصفهان | مفسران ایران | مقالات اعلام اصفهان | نویسندگان اصفهان سده چهارم (قمری) | نویسندگان اصفهان سده سوم (قمری) | نویسندگان اصفهانی | نویسندگان ایرانی
|